باورهای طب سنتی ایران در فرهنگ عامیانه

«سردی کردن» یا «گرمی کردن» را احتمالاً بارها اعضای قدیمی خانواده مطرح کرده‌اند. غذاهایی با هم نساخته‌اند و شما را بیمار کرده‌اند یا غذاهایی با مزاجتان سازگار نیستند... تفکراتی که ریشه در طب سنتی ما دارد. معمولاً صحبت دربارة طب سنتی، مکمل و جانشین طیف وسیعی از واکنش‌ها را برمی‌انگیزد؛ گرایشی افراطی تا انکاری ناآگاهانه. به‌هرحال، خصوصاً طب سنتی در کشورهای درحال‌توسعه روز‌به‌روز گسترش بیشتری می‌یابد. زیرا در بسیاری از کشورها حتی تا 80 درصد مردم جز طب سنتی به خدمات بهداشتی اولیه دسترسی ندارند. اما سؤالات گوناگونی دربارة‌ ایمنی، کارایی، کیفیت، و قابلیت دسترسی به منابع طب سنتی و مکمل مطرح است.

سازمان جهانی بهداشت (WHO)، در زمینة تأمین داروهای اولیه و ضروری برای حفظ جان انسان‌ها و بهبود وضعیت سلامتی، با شعار «بهداشت برای همه تا سال 2000» ـ که عملاً محقق نشد ـ تلاش کرد شکاف عظیمی را که در راه دسترسی مردم به داروهای ضروری و حداقل مراقبت‌های بهداشتی اولیه ایجاد شده پر کند. برای تحقق این منظور، توسعه و ارتقای طب سنتی ابزار مناسبی به‌نظر می‌رسید. در بیانیة سازمان جهانی بهداشت در 1978، طب سنتی این‌گونه تعریف می‌شود: «مجموعة تمام علوم نظری و عملی که در تشخیص طبی، پیشگیری و درمان بیماری‌های جسمی، ذهنی یا ناهنجاری‌های اجتماعی به‌کار می‌رود و به صورت گفتاری یا نوشتاری از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته است.»1 در سال 2000 میلادی، طب سنتی را با تجدیدنظر این‌گونه تعریف کردند: «واژه‌ای کلی است که هم به شیوه‌های طب سنتی مانند طب چینی، آیروودای هند و طب یونانی‌ـ‌عربی و هم به انواع مختلف طب بومی اطلاق می‌شود. درمان‌های طب سنتی شامل دارودرمانی (استفاده از گیاهان دارویی، اجزای حیوانی و معدنی) و روش‌های غیردارویی (مانند طب سوزنی، ماساژ، درمان‌های روحی‌ـ‌روانی) است. در مجموع شامل کلیة اقدامات بهداشتی، رویکردها، اطلاعات و باورهایی است که به اشکال دارویی و غیردارویی، برای حفظ سلامتی و همچنین تشخیص و درمان بیماری‌ها و پیشگیری از آنها به‌کار می‌رود. درصورتی‌که این اعمال جزئی از سنت یک کشور یا در بطن سیستم خدمات پزشکی رسمی آن کشور نباشد، واژه‌های مکمل، جانشین، غیرمتعارف یا موازی برای آن به‌کار می‌رود.»2 سازمان جهانی بهداشت با چهار هدف عمده یعنی ادغام مناسب طب سنتی با نظام بهداشتی‌ـ‌درمانی کشورها از طریق توسعة سیاستگذاری و برنامه‌ریزی‌های لازم؛ تعیین و تضمین ایمنی، کارایی و کیفیت طب سنتی، فراورده‌ها و روش‌های درمان آن؛ دسترسی بیشتر خدمات طب سنتی با توجه خاص به مردم کم‌درآمد؛ و ترویج استفادة منطقی از آثار و منابع طب سنتی و صیانت از آنها اقدام به تدوین راهبردی کرد که کشورهای جهان براساس آن توجه بیشتر، علمی و کاربردی‌تری به طب سنتی داشته باشند. در 1949، چین حرکتی ملی برای بازگشت به طب سنتی خود را آغاز و در 1951، آکادمی طب سنتی چینی تشکیل شد. هم‌اکنون طب سنتی چین 40 درصد خدمات بهداشتی‌ـ‌درمانی را در این کشور برعهده دارد. در این کشور، 30 دانشگاه طب سنتی و 170 مرکز تحقیقات سنتی وجود دارد. در ویتنام، از 1955، دولت طب سنتی را به رسمیت شناخت. در اوگاندا، هند و اتیوپی نقش طب سنتی در خدمات بهداشتی اولیه به ترتیب 60، 70 و 90 درصد است. در مالزی، 500 میلیون دلار هزینه صرف طب سنتی و مکمل می‌شود. این در حالی است که هزینه‌های طب جدید 300 میلیون دلار تخمین زده شده است.3 در بیشتر کشورهای توسعه‌یافته نیز طب سنتی و مکمل طرفداران بسیاری دارد. به‌طوری‌که 48 درصد مردم استرالیا، 70 درصد جمعیت کانادا، 42 درصد مردم امریکا، 38 درصد مردم بلژیک و 75 درصد جامعة فرانسه حداقل یک بار در سال از خدمات طب مکمل بهره می‌برند. بودجه‌های اختصاص‌یافته برای طب سنتی و طب مکمل نیز قابل تأمل‌اند. در استرالیا 80 میلیون دلار، کانادا 4/2 میلیارد دلار، انگلیس 3/2 میلیارد دلار و در امریکا 2/21 میلیارد دلار در سال هزینه صرف خدمات طب مکمل می‌شود.4

طب سنتی در ایران در ایران آمار کلی میزان استفاده از طب سنتی و طب مکمل مشخص نیست. در مطالعه‌ای که در 1380 در شهر اصفهان انجام شده مشخص شده است که در سال‌های 1375 تا 1380، 5/62 درصد از افراد حداقل یک بار از روش‌های طب جانشین استفاده کرده‌اند و استفاده از گیاهان دارویی، دعادرمانی، طب سوزنی، و حجامت با 6/76، 1/10، 5/5 و 9/5 درصد بیشتر از روش‌های دیگر مورد توجه بوده است.5 با توجه به تعریف سازمان جهانی بهداشت از طب سنتی، طب سنتی در ایران نیز در دو گروه طب سنتی مکتوب و طب سنتی شفاهی قابل استفاده است. ایران بنا به سابقة تاریخی طولانی، و وجود اقوام و نژادها و زبان‌ها و اقلیم‌های متفاوت، کشوری سرشار از تجربه، آرا و عقاید طبی است و استفاده از این تجربه‌های علمی و روش‌های درمانی جزئی جدایی‌ناپذیر از زندگی مردم نواحی مختلف ایران محسوب می‌شود. کل‌نگری، ارائة اصول و روش‌هایی برای زندگی صحیح و سالم، توجه به معنویت، رویکرد تشخیصی و درمانی خاص (هیچ دردی بی‌علت نیست)، شروع درمان با روش‌هایی که کمترین احتمال ضرر در آنها وجود دارد، توجه به رابطة دلسوزانه میان پزشک و بیمار، و کاهش عوارض بیماری‌ها ازجمله ویژگی‌های طب سنتی ایران است.

مزاجتان سرد است یا گرم؟ «مزاج به کیفیت متشابهه حاصل از ترکیب و امتزاج عناصر گفته می‌شود.» مثلاً اگر آب (سرد و تر) و خاک (سرد و خشک) را با هم مخلوط کنند تا کاملاً درهم‌ آمیخته شوند به شکلی که قدرت دسترسی به هرکدام به‌تنهایی وجود نداشته باشد، ترکیب جدید، سرد و از نظر رطوبت، خنثی (معتدل) خواهد بود. در جهان آفرینش بی‌نهایت مزاج داریم زیرا درصد آمیختن عناصر رابعه با هم متفاوت است. مزاج‌ها به‌طورکلی به دو نوع معتدل و غیرمعتدل و برحسب شرایط فصلی، مکان زندگی، سن و جنس افراد، ذاتی یا اکتسابی بودن و... دسته‌بندی می‌شوند. در افراد با مزاج گرم و خشک، عنصر آتشی زیاد است. این افراد بیش‌فعال و پرتحرک‌اند و زود عصبانی می‌شوند. مصرف موادی مانند کاکائو و چیپس که عنصر آتش زیادی دارند موجب جنب‌وجوش فراوان، خشکی پوست و دهان و عطش زیاد در این افراد می‌شود. در افراد با مزاج گرم و تر، عنصر هوایی در آنها زیاد است. این افراد در بهار و با افزایش گرما و رطوبت بسیار می‌خوابند. در افراد با مزاج سرد و تر، عنصر آب در وجودشان زیاد است و حرکت کُند دارند. افراد بسیار آرامی‌اند. و در نهایت در افراد با مزاج سرد و خشک، عنصر خاک در آنها زیاد است و افرادی یُبس با عقایدی خشک‌اند. همان‌طور که گفته شد، مزاج افراد در دوره‌های سنی متفاوت است. در سنین رشد (تولد تا 30 سال) مزاج افراد گرم و تر، در سنین شباب (30 تا 40 سال) مزاج افراد گرم و خشک، در سنین کهولت (40 تا 60 سال) مزاج سرد و خشک و در سنین شیخونیت (سنین بالای 60 سال) مزاج افراد سرد و تر است. بر این اساس، افرادی که به‌طور ژنتیکی مزاج سرد و خشک دارند در سنین کهولت و انحطاط علایم شدیدتری بروز می‌دهند، درحالی‌که در سن نمو وضعیت متعادل‌تری دارند. برعکس، افراد با مزاج گرم و تر در سنین بالا به اعتدال نزدیک‌ترند. می‌توانید تفسیر کنید که چرا باید برای تسریع رشد یک کودک به او غذاهای معتدلی مانند نان و گندم و گوشت بدهیم و مصرف مثلاً کاکائو که باعث افزایش خشکی می‌شود مضر است. فصول نیز روی بدن انسان تأثیر می‌گذارند. فصل بهار گرم و تر است. در این فصل افرادی که مزاج گرم و تر دارند، خصوصاً اگر در سنین رشد و نمو باشند، مشکلات بیشتری پیدا خواهند کرد. تابستان فصل گرم و خشک است. در این فصل اوج بیماری افراد با مزاج گرم و خشک است که در سنین شباب‌اند و فعالیت زیادی دارند. فصل پاییز سرد و خشک است. این فصل اوج بیماری‌های پوستی و اگزما و ترک لب‌هاست. حتی بیماری‌های روانی در این فصل شیوع بیشتری می‌یابند. بهتر است در این فصل غذاهای گرم و مرطوب استفاده شود. در زمستان مزاج سرد و تر است. یعنی اوج شیوع بیماری‌های مفصلی است. در نتیجه افراد بالای 50 سال بخصوص زنان که مزاج سرد و تر دارند، در این فصل بیشتر از بیماری‌های مفصلی رنج می‌برند. براساس باورهای طب سنتی ایران، در فصل تابستان بیماری افراد با مزاج گرم و خشک بدتر می‌شود و بهتر است این افراد در فصول گرم به مناطق با هوای خنک و مرطوب مسافرت کنند. برعکس، افراد با مزاج سرد و تر در زمستان دچار بیماری‌های مفصلی و پوستی می‌شوند و بهتر است در صورت امکان به مناطق گرم بروند تا سلامت خود را حفظ کنند.6