قسمت سوم و پایانی

موقعیت سوق‏الجیشی ایران و برخورداری از وضعیت بازرگانی مناسب، منابع طبیعی و ذخایر عظیم انرژی، همواره در سده‏های اخیر مورد توجه بیگانگان بوده و در برهه‏هایی به دخالت آنان در اوضاع داخلی میهنمان انجامیده است. در بخشهای یکم و دوم این ارزیابی شتابزده تاریخی، به نقض بیطرفی و اشغال ایران در جنگ جهانی اول، اوضاع اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کشور، ناتوانی دولت مرکزی در کنترل بحران و مانیفست دیپلماسی ایران در این دوره اشاره شد. در نوشتار حاضر که بخش سوم و آخر این نوشته به شمار می‏آید، درباره اتخاذ سیاست بیطرفی به عنوان مناسب‏ترین گزینه در آن برهه، همچنین اهمیت استراتژیک ایران از نگاه قدرتهای بزرگ، توضیح داده می‏شود.

 قدرت‏های بزرگ در ایران

در آغاز تاجگذاری آخرین شاه قاجار، ابوالقاسم خان ناصرالملک، نایب‏السلطنه که به ” دیپلمات مکار“ شهره بود، اندکی پیش از آغاز جنگ جهانی اول، پادشاه جوان را تنها گذاشت و رهسپار خارج از کشور گردید. 1 باور عده‏ای از محققان آن است که او در برابر مشکلات عدیده ناشی از پیچیدگی‏های سیاسی آن دوره و زمانه خود را باخت. هر چند رجال هوشمندی چون ناصرالمک که مدتی را در دانشگاه آکسفورد انگلستان، در کنار لرد کرزن، وزیر خارجه بریتانیا، تحصیل کرده بود، به روشنی با گرفتاری‏ها و بحران‏های پس از بر تخت سلطنت نشستن شاه جوان و عواقب آن آشنایی داشت، و افزون بر آن به این موضوع مهم پی برد که جهان در آستانه یک دگرگونی قرار گرفته است. از این‏رو به منظور دور ماندن از فتنه‏های داخلی راه خروج از کشور و عزیمت به اروپا را برگزید.

در چنین شرایطی « کار مداخله بیگانگان در امور داخلی ایران به جایی رسیده بود که روسها در قزوین و در تبریز از مردم مالیات می‏گرفتند و مانع اعزام نمایندگان آذربایجان به مجلس شورای ملی می‏شدند و انگلیس‏ها در مقابل وام محقری گمرک بوشهر را تصرف نموده عواید آن را تصاحب می‏کردند.» 2

از منظر برخی رجال سیاسی کشور، رقابت قدرت‏های بزرگ در ایران در دورانی سودمند ارزیابی می‏شد، چرا که این تضاد و درگیری منافع به تعادل و توازن و حفظ یکپارچگی ملی می‏انجامید و میهن را از غلتیدن در گرداب‏ها و طوفان حوادث مصون نگاه می‏داشت و فرصت تنفس فراهم می‏آورد و اینکه شاید وقتی دیگر امکان تصمیم‏گیری مناسب حاصل آید. به هر جهت با این رقابت « گاهی یکی مانع تجاوزات دیگری می‏شد. لکن گاهی هم باعث مسابقه در سلب حقوق ایران و تحصیل امتیازات مضره می‏شد.» 3

زمانی هم دخالت و اعمال نفوذ بیگانگان با گروکشی در صورت عدم اعطای وام و امتیازات ویژه همراه بود. کانون قدرت و مرکز ثقل تصمیم‏گیریهای سیاسی نیز انگاری به شکل صوری و ظاهری داخل کشور بود. تلگراف زیر که از سر والتر تاونلی، فرستاده ویژه وزیرمختار انگلیس در ایران به سر ادوارد گری، وزیر امور خارجه انگلیس به تاریخ 5 دسامبر 1912م/ 3 آذر 1291ش/ 25 ذیحجه 1320ق ارسال شده است، چشم‏اندازی از فضای سیاسی آن دوره را هویدا می‏سازد: « وزیر امور خارجه دیروز مرا اطلاع داد که کابینه قبول نموده است که امتیازات خطوط آهن را بدهند. جناب معظم مرا اطلاع داد که اگر دولتین رضا به تجدید کابینه حالا بدهند، او مرا می‏تواند اطمینان بدهد که تمام امتیازاتی که تقاضا شده، داده خواهد شد.» 4

در اوقاتی نیز با سکوت‏های مصلحت‏آمیز خود دست قدرت دیگر را در آشکار کردن تعدیات و تجاوزات خود باز می‏گذاشتند تا در پی آن خود نیز به نان و نوایی برسند. بی شک رقابت قدرت‏های طراز اول آن دوره در ایران، در ابعاد تجاری و بازرگانی، اقتصادی و ارضی، سیاسی و استعماری جدی بود. روسیه می‏خواست با تسلط بر ایران اندک اندک خود را به سواحل جنوبی کشورمان و پس از آن اقیانوس هند نزدیک سازد تا از این راه به مثابه سکوی پرش برای صادرات کالاهای بازرگانی خود استفاده کند و در ضمن به منظور رقابت با انگلیس از راه دریا بهره جوید. « ایران برای انگلستان به منزله یکی از حلقه‏های محکم زنجیر امپراطوری محسوب می‏شد.» 5 و از ابعاد مختلف نگاه دولتمردان این کشور به رفتار و فعل و انفعالات حاکمیت و رقیبان دیگر دوخته شده بود.

اعلان بیطرفی

موضعگیری سیاسی مناسب در پی آغاز جنگ جهانی اول در کشورمان، اتخاذ رویه بیطرفی و اعلام آن بود. عده‏ای از رجال که در میان آنان می‏توان به مؤیدالاسلام کاشانی، مدیر روزنامه حبل‏المتین اشاره کرد، از هواداران بیطرفی مثبت بودند. از نظر کاشانی، رجال ایران باید با هوشمندی از رقابت انگلیس و روس در کشورمان بهره برند. به این منظور آنان می‏بایست بیدار و آگاه باشند و مملکت را آرام آرام از لاک فشار قدرت‏های بزرگ آن دوره به درآورند و به سمت استقلال سوق دهند. 6

سر ادوارد گری، وزیر خارجه انگلیس بهره‏مندی دولتمردان ایرانی از رقابت انگلیس و روسیه را رهیافت به فرصت مغتنم برای تنفس در آوردگاه سیاست، برمی‏شمرد. فرصتی که به زعم عده‏ای از آن به نحو مطلوب و قابل قبول استفاده نشد.

« ایران خوش نداشت تفاهمی بین بریتانیا و روسیه برقرار باشد. در گذشته، وجود خصومت میان دو دولت قدرتمند را کلید رمز مصون ماندن خویش یافته بود و عادت کرده بود که یکی را به جان دیگری بیندازد و از این راه برای خود فرصت تنفس دست و پا کند.» 7

اُلسون، 8 در رساله دکتری خود با عنوان روابط ایران و انگلیس در جنگ جهانی اول، 9 به موضع دولت‏های ایران در خلال جنگ جهانی اول پرداخته و چنین نتیجه‏گیری می‏کند که در طول این مدت ــ که شانزده کابینه سر کار آمد ــ ، سیاست آنها به طور قابل توجهی تداوم یافت. وی در مورد دیپلماسی ویژه دولت‏های ایران در این مدت معتقد است:

« سیاست دولت‏های ایران طی جنگ، در وهله اول نگهداری از بیطرفی ایران و اخراج قوای بیگانه بود؛ آنگاه که بیطرفی معنای خود را از دست داد، به دلیل احتیاج مبرم به پول، ناچار موراتوریوم و تشکیل پلیس جنوب پذیرفته شد. سپس ایران کوشید از طریق انعقاد قراردادی با انگلیس (روسیه از صحنه خارج شده بود) استقلال ایران و تمامیت ارضی آن را تثبیت کند.» 10

ناگفته نماند عناصر تندرو و رادیکالی نیز بودند که با اتخاذ موضع بیطرفی مخالفت می‏کردند. به باور این قبیل افراد، اتخاذ خط مشی بیطرفی هیچ رهاورد و ثمری برای ایران به ارمغان نداشت. برجسته‏ترین وجه این ناسازگاری در یادداشت‏های سیدضیاءالدین طباطبایی در روزنامه رعد، مشاهده می‏شد.» 11

به هر روی، دولتمردان و سیاستمداران ایران در دوره اشغال با تکیه بر بیطرفی اعلان شده، جریان امور را پیش بردند تا آسیب کمتری به این مرز و بوم وارد آید و بیش از آن مملکت صدمه و زیان نبیند. پیگیری دعاوی ایران از ماجرای نقض بیطرفی و اشغال کشور و آسیب فراوانی که از این حیث حاصل شد، حداقل انتظاری بود که ایرانیان از احمدشاه در سفرش به فرنگ، که در اوایل 1338ق انجام گرفت، توقع داشت، هرچند این خواست ملی هرگز محقق نشد و سلطان جوان در آن حیص و بیص اختلاف با وثوق‏الدوله بر سر انعقاد قرارداد 1919 می‏گفت : « کسانی که پول گرفته‏اند تصدیق کنند، من هرگز تصدیق نخواهم کرد.» 12 در تبیین انگیزه مخالفت احمدشاه با قرارداد 1919 دیدگاههای متفاوتی بیان شده است. به باور برخی، تنها اقدام بارز احمدشاه مخالفتش با همین قرارداد کذایی بود. از نظر این عده احمدشاه در سفر خود به فرنگ، در لندن هنگام حضور در مهمانی لرد کرزن، له یا علیه قرارداد موضعی نگرفت و اظهار داشت: « باید این قرارداد به مجلس شورای ملی ارجاع شده، به صحه برسد» و در برابر فشار وثوق‏الدوله، نصرت‏السلطنه و حتی ناصرالملک درباره این مخالفت با گفتن: « کار خودت را ضایع کردی»، ایستادگی کرد و به همین دلیل انگلیسی‏ها کینه وی را به دل گرفتند و برای او خط و نشان کشیدند که عاقبت به برکناری‏اش از تاج و تخت سلطنت انجامید.